In mijn herinneringen stond de Schaak Novelle van Stefan Zweig, een beetje verdwaald naast de schaakboeken bij de Slegte. Als schaker was ik meer geïnteresseerd in de echte schaakboeken. Hierdoor weet ik tientallen jaren van het bestaan van de Schaak Novelle, maar ik heb het tot voorkort links laten liggen. Misschien maar is het ook maar beter zo, want hoe had ik als tiener dit prachtige verhaal weten te waarderen? Ik durf het niet te zeggen.
De historische roman “Ongeduld” van Stefan Zweig, ook erg mooi, had mijn belangstelling naar meer werk van hem gewekt en was de aanleiding om Schaak Novelle te lezen. Het is geen schaakboek, maar schaken speelt wel een centrale rol.
Het verhaal begint met de introductie van Czentovic, wereld kampioen schaken, die mee vaart van New York naar Buenos Aires. Czentovic kan eigenlijk niets, is intellectueel niet ontwikkeld, hij kan nog geen zin foutloos schrijven, maar hij kan wel goed schaken. De verteller van het verhaal wil meer te weten komen over de psyche van Czentovic, en gaat daarom in de salon zitten schaken. Hieruit ontwikkeld verhaal zich verder en maken we kennis met dr. B.
Dr. B. is een periode door de Gestapo in volledige isolatie gevangen gehouden. Zweig beschrijft op treffende wijze de isolatie, geen afleiding, geen prikkels voor de geest. Deze isolatie wordt af en toe onderbroken voor een verhoor en daarna weer terug naar stilte, de leegte, het niets. Dan beginnen de gedachten te malen, wat weet de Gestapo, heb ik het juiste gezegd, etc. Dr. B. draait bijna door. Op een of andere manier weet hij de hand te leggen op een schaakboek met daarin 150 partijen van schaakmeesters.
Stefan Zweig beschrijft het proces waarop Dr. B zich het schaken verder eigen maakt op een indringende manier. Hierbij raakt hij ook aan twee belangrijke aspecten van het schaken: het memoriseren van partijen, en het visualiseren van de stand op het bord. Dr. B. gebruikt het schaken, eigenlijk een vorm van intellectuele gymnastiek, om het niets te verdrijven. In zijn cel leert Dr. B. deze schaakpartijen die in het boek staan uit zijn hoofd, hij visualiseert ze en speelt ze keer op keer in gedachten na. Wanneer hij het schaakboek uit heeft, gaat hij in zijn hoofd tegen zich zelf spelen, wit Ik tegen zwart Ik. Dit vergt eigenlijk een gespleten persoonlijkheid, De witte ik weet wat de zwarte ik van plan is en de zwarte ik weet weer wat hij hier tegen gaat doen en de witte ik … etc. En dit allemaal in het hoofd, zonder bord, in isolatie, geen prikkels van buiten.
Als je wilt weten hoe dit af loopt dan moet je het boekje even lezen. Prachtig geschreven, mooi verhaal en dat in maar 77 blz!
Aardig om te weten is dat in 1930 in de USSR simultaan blindschaken werd verboden om gezondheidsredenen.